Абиљ Бауш
Во едно општество каде што зборовите „реформа“, „промена“ и „услуга“ се дел од секојдневната политичка реторика, граѓанинот на Северна Македонија и понатаму останува како единствена константа која постојано губи време, пари, достоинство. На хартија, државата најавува капитални инвестиции, квалитетен образовен систем и достапно здравство. Но во реалноста, граѓанинот се соочува со долг ред кај специјалист, ученик без учебници и мајка што не може да најде место во градинка за своето дете. Истражувањето на Finance Think од 2025 година дава брутално јасна слика: 83% од испитаниците негативно го оценуваат јавниот транспорт, 70% сметаат дека специјалистичката здравствена заштита е недостапна, а 76% укажуваат дека старските домови се или премногу скапи или едноставно не постојат.
Голем дел од јавните услуги формално постојат, но не функционираат. Основното образование е достапно но не е квалитетно. Наставниците се оставени сами, без доволна поддршка за професионален развој, а обучувањата се често спроведени со ад-хок пристап. Учебниците се лошо напишани, а наставните програми не се усогласени со реалните потреби на учениците. Родителите ги покриваат трошоците за тоалетна хартија, хигиена, копирани материјали и дополнителни часови што значи дека формалното „бесплатно образование“ всушност се претвора во дополнителен трошок за секое семејство.
Во здравството, и покрај тоа што „позитивната листа“ на лекови е конечно освежена по 15 години, пациентите и понатаму чекаат со месеци за специјалистички прегледи. Амбулантите се пренатрупани, а гинеколошките услуги за жените, особено во рурални средини, често се недостапни. Пензионерите, хронично болните и луѓето со ниски приходи најчесто се принудени да доплаќаат лекови и прегледи дури и кога имаат здравствено осигурување. Неформалните плаќања остануваат честа пракса, што дополнително ја еродира довербата во системот. Дополнително, јавните политики се фокусираат на „достапноста“ како формален критериум дали нешто постои на хартија, дали има веб-страница, дали има објава. Но животот на граѓанинот не се води на хартија. Кога болницата нема основна дијагностичка опрема, кога наставникот нема проектор или табла, кога автобусот не доаѓа навреме тоа не е достапност, туку системска занемареност. Затоа, реформите што ќе се наречат вистински, мора да почнат од функционалноста, не од статистиката.
И покрај тоа што Владата во својата Програма 2024 2028 формулира амбициозни цели за отворање нови работни места, подобрување на образованието и здравствената грижа, конкретните резултати досега покажуваат ограничен степен на реализација. Посебно изразена е несразмерноста меѓу планираното и спроведеното во секторите кои имаат најдиректно влијание врз граѓаните младите, жените и здравството. На пример, ветеното создавање на 55.000 нови работни места до 2028 година се третира како апстрактен број без придружна стратегија за структурна трансформација на економијата, зголемување на продуктивноста или креирање на иновативна и технолошки ориентирана индустриска база. Економијата, во вакви услови, нема капацитет да ги апсорбира ниту постоечките невработени, а уште помалку да создаде простор за одржлив вработувачки бум.
Дополнителен индикатор за системскиот проблем е ниското ниво на јавна поддршка за зголемување на платите во јавната администрација, кое се движи околу 41%. И покрај тоа што платите формално се зголемени над проектираниот раст на економијата (за 16.8% во 2024 година), довербата во јавниот сектор останува ниска. Причината е очигледна: граѓаните не препознаваат поврзаност меѓу зголемените плати и квалитетот на услугите кои ги добиваат од администрацијата. Недостатокот на отчетност, транспарентни механизми за мерење на перформансот и појавите на непотизам и партиска вработеност ја еродираат легитимноста на ваквите фискални мерки. Во тој контекст, зголемувањето на платите се перцепира не како награда за ефикасност, туку како политички привилегиран акт.
Ваквата состојба упатува на суштинска потреба од реструктурирање на јавните политики и рефокусирање кон резултати што се мерливи и видливи во секојдневниот живот на граѓаните. Неопходна е воспоставеност на принципи на управување засновано на докази (evidence-based policymaking), каде што буџетските расходи ќе бидат строго поврзани со јавна вредност и општествен ефект. Без таков системски пристап, секоја политичка програма ќе остане во доменот на декларации, а економскиот и социјалниот развој ќе продолжат да стагнираат, под тежината на краткорочни потези и административна инерција.
И покрај постоењето на различни инструменти за социјална поддршка, како што се гарантираната минимална помош или субвенциите за земјоделци, ефективноста на овие политики останува сериозно ограничена. Проблемот не лежи само во недоволната буџетска алокација, туку и во слабата институционална дизајнираност и отсуството на пристапност. Истражувањата покажуваат дека околу 40% од граѓаните не знаат како да аплицираат или сметаат дека процедурите се административно сложени и недоволно транспарентни. Ова укажува на ниско ниво на информираност, но уште поважно на слаб институционален капацитет да ги таргетира вистинските бенефициенти. Парадоксално, токму најранливите категории, кои најмногу зависат од социјалната поддршка, се најмногу изложени на директни трошоци особено во здравствениот сектор. Повеќе од половина од граѓаните имаат месечни здравствени издатоци до 5.000 денари, а одреден сегмент и над 30.000 денари, што е екстремно обременувачко за семејства со ниски приходи. Во услови кога најсиромашните плаќаат најмногу за основни услуги како лекови, легитимитетот на социјалната политика станува сериозно компромитиран.
Дополнителен индикатор за дефицитарната природа на социјалната држава е недоволниот капацитет за обезбедување институционална грижа за деца и стари лица. Предучилишните установи се соочуваат со долги листи на чекање, недоволна инфраструктура и нерамномерна распределба, особено во урбаните средини со брз раст. Во исто време, јавните капацитети за сместување и грижа на стари лица се речиси непостоечки или финансиски недостапни за мнозинството граѓани. Овој институционален дефицит директно влијае врз семејната динамика и ја интензивира родовата нееднаквост, бидејќи товарот на грижата најчесто паѓа врз жените. Ваквата ситуација го доведува во прашање суштинското значење на концептите за родова инклузија и социјална правда, кои честопати се користат декларативно во стратегиските документи. Граѓаните не бараат симболични гестови или политички маркетинг, туку реални, видливи резултати: функционални институции, одговорна јавна администрација и пристапни јавни услуги што го олеснуваат секојдневниот живот, особено за најранливите групи.
Во услови на длабока неусогласеност помеѓу јавните ветувања и секојдневните искуства на граѓаните, неопходна е темелна промена на пристапот кон креирање и спроведување на јавните политики. Владата мора да премине од симулација кон реална имплементација, со јасни рокови, индикатори за резултат и отчетност на секое ветување. Приоритетите треба да се пренасочат од автоматски зголемувања на платите во јавниот сектор кон подобрување на квалитетот на јавните услуги што секојдневно ги користат граѓаните. Капиталните инвестиции мора да се водат од логиката на јавна вредност и функционалност, а социјалните услуги како што се градинките, домовите за стари лица и системите за социјална заштита треба конечно да добијат човечко лице, ослободено од бирократска тортура.
Северна Македонија, како држава во транзиција со европска амбиција, не смее повеќе да си дозволи да ги троши очекувањата на сопствените граѓани. Квалитетот на живот не е декларативна формула од програмски документ, туку мерлива и видлива реалност во секојдневието на луѓето. Тој претставува тест за зрелоста на институциите, за етичката димензија на владеењето и за способноста да се испорача јавен интерес над партискиот. Затоа, политичката одговорност мора да се врати таму каде што припаѓа во услугата кон граѓанинот, секој ден, без исклучок.
