Културниот центар Точка, на ул. Илинденска бр. 38, каде се наоѓаа просториите на издавачката куќа Темплум во 2005 година, беше своевидна мала фабрика на свежи идеи, книжевни иновации и нови гласови. Од тие простории, полни со ентузијазам и интелектуални разговори, произлегоа многу значајни дела, а едно од нив е и збирката раскази „Големиот куфер“ од Иван Додовски. Оваа книга не само што го носи времето во кое е создадена, туку и тежината на едно културно наследство, преточено во девет раскази.
Работејќи во Темплум, имав чест да сведочам на процесот на создавањето и промоцијата на ова дело. Дизајнот на книгата го изработи мојот драг колега и ментор Бојан Ивановиќ (подоцна Бригада Дизајн), со илустрација на корицата на Славица Јанашлиева, реномирана ликовна уметница и член на ДЛУМ од 1997. Лично го запознав Иван (пред да замине како Докторант на Универзитетот во Нотингем, Велика Британија!) и можам да потврдам дека неговата сталоженост и насмевка беа одраз на неговиот литературен пристап – внимателен, но прониклив; сталожен, но длабок. Таа негова смирена мудрост и интелектуална проникливост се рефлектира и во самата книга, која, под површината, носи бури од идеи.
Тука можете да прочитате извадоци од „Големиот куфер“.
Девет раскази за тежината на животот
Во центарот на „Големиот куфер“ е тежината, како физичка, така и емотивна. Куферот, кој се појавува како предмет, симбол и метафора, го отелотворува товарот што го носат не само ликовите туку и самите читатели. Расказите обработуваат различни аспекти на човечката егзистенција: од интимните семејни драми, преку апсурдните социјални ситуации, па сè до глобалните рефлексии за минатото и иднината.
Она што најмногу плени во стилот на Додовски е начинот на кој ги обликува своите ликови – тие се обични луѓе, чии животи се одраз на колективната историја. Нивните приказни се раскажани со едноставен, но богат јазик, кој, и покрај својата директност, остава простор за интерпретација. Пример за тоа е расказот „Часови по германски јазик“ преку кој Додовски нуди уште подлабока иронија за тоа како луѓето го доживуваат животниот багаж – не како товар, туку како обид да се изгради смисла таму каде што ја нема. Главната тема го отсликува конфликтот меѓу минатото и сегашноста, како и апсурдната динамика на животот во провинциска средина. Фокусот на расказот е ироничниот портрет на главниот лик – Хари Папастерју – и неговиот обид за бегство од староста и осаменоста преку опсесивни и чудни проекти.
Папастерју не умре веднаш од ударите на Дарио, ами цели осум месеци подоцна, негуван од Весела, неуспешно заведуван од Добрила, а веќе прифатен од градот како нешто од кое се стекнало неизлечива зависност.
Овој цитат совршено ја отсликува иронијата на животот на Хари Папастерју. Наместо да биде запаметен по својата професионална кариера како лекар, тој станува жртва на локалните озборувања и предмет на апсурдна зависност во градот. Сателитската антена, „часовите по германски јазик“ и неговите лични односи се претвораат во симболи на неговиот пад, но истовремено и на неговата улога како централна фигура во провинциската драматургија.
Стил и структура: баланс помеѓу едноставноста и длабочината
Стилот на Додовски може да се опише како минималистички, но богат со детали. Тој користи едноставни реченици, кои во себе носат многузначни пораки. Често, во еден пасус, тој успева да создаде атмосфера која потсетува на литературата на Рејмонд Карвер, но со македонски културен контекст. Како Карвер, Додовски избегнува пренатрупаност со зборови, оставајќи ги тишините и празнините да зборуваат сами за себе.
На моменти, расказите потсетуваат на делата на Габриел Гарсија Маркес, особено во начинот на кој магичното се преплетува со реалното. Во расказот „Ново ќебе,“ Додовски маестрално ја комбинира иронијата и трагедијата за да ја истражи осаменоста, апсурдот на секојдневието и човечката потреба за топлина – буквална и метафорична. Главниот лик, Светлана Огненова-Луциќ, ја симболизира монотоната, отуѓена егзистенција која очајно бара излез од својата рутина. Симболиката на електричното ќебе како обид за бегство од студот – физички и емоционален – е јадрото на приказната.
Мотивот за багажот и тежината на животот е присутен, но овде станува збор и за тоа како материјалните или банални предмети (во овој случај ќебето) може да станат замена за вистински човечки контакти и среќа. Ова е поинаков аспект на „багажот“ – не тежина што ја носиме, туку празнина што се обидуваме да ја пополниме.
Сонуваше прекрасен сон. Стапнува на некој златен брег, таму лежи нејзиниот младич, мускулест и насмевнат. Ја довикува, а таа му се приближува. Нежно се преплетуваат нивните дланки, а потем тој ја стопува во прегратка.
Овој дел ја доловува сета иронија на судбината на Светлана – нејзината потреба за љубов и топлина ја турка кон мечтаење што завршува со трагедија. Топлината на ќебето, која би требала да биде утеха, станува фатална, симболизирајќи дека потрагата по лесни решенија за емотивната празнина може да биде опасна.
Во однос на структурата и пристапот кон темите се чини дека „Големиот куфер“ може да се спореди со делото „Девет приказни“ на Џером Д. Селинџер. Исто така, делото наликува на прозата на Мирослав Крлежа, особено во начинот на кој Додовски ги комбинира социјалните и егзистенцијалните аспекти.
Симболиката на „Големиот куфер“
Куферот, како централна метафора, го симболизира она што го носиме низ животот – спомените, траумите, но и соништата за иднината. Расказот „Големиот куфер“ е маестрална сатирична приказна што го истражува парадоксот на човечките амбиции и апсурдот на нашите копнежи за величина. Главниот лик, Боше Стопарев, е универзитетски професор и книжевен критичар кој има бескрајна жед за признание. Тој ја прифаќа опортунистичката игра на своето време – манипулации, ласкања и „дружење со моќните“ – како средство за исполнување на својот сон за величина.
Во расказот, куферот станува симбол на неостварените соништа и несразмерната тежина на амбициите што ги носиме со себе. Иронијата лежи во фактот што Стопарев, обземен од копнежот да ја потврди својата важност, ги пропушта основните вредности на животот, а на крајот, тежината на сопствената гордост го уништува. Финалниот момент, во кој неговото тело метафорично се распаѓа под „големиот куфер,“ е трагикомичен крај на една бурлескна потрага за значење.
Требаше сам да ги донесеш, критичару Стопарев, академику Бошле-вошле, сам да ги донесеш во еден голем куфер и ќе станеше вечен! А сега е доцна!
Оваа тема ја прави книгата универзална. Иако ликовите се длабоко вкоренети во македонскиот контекст, нивните приказни одекнуваат насекаде. Секој читател може да го препознае својот „куфер“ – било да е тоа товарот на одлуките, сеќавањата или надежите.
Оваа збирка, меѓу другото, ги отсликува и промените во Македонија во периодот на транзицијата преку суптилни детали. Ликовите често се фатени помеѓу старите вредности и новите реалности. Во „Уметник на револуцијата,“ Додовски маестрално ја истражува идејата за индивидуалниот отпор кон колективниот систем, претставувајќи лик кој живее во конфликт меѓу личните вредности и општествените очекувања.
Оваа комплексна и длабоко симболична приказна што го истражува конфликтот меѓу личните страсти и идеолошките вредности. Главниот лик, Марче Ѕвездановски, е трагичен уметник, опседнат со идејата за револуцијата, која станува негова љубов, вера и животна мисија. Нараторот, неговата четка за сликање, ја симболизира не само интимноста меѓу уметникот и неговата уметност, туку и врската меѓу страста и самоуништувањето.
Револуција! – викна со лудачка радост и рипна нагоре, летна од количката со раширани раце, небаре упатен кон нечија прегратка.
Точка и „Магма“, од една лична перспектива
Додека ја пишувам оваа критика, се присетувам на времето во Точка – кога просторот беше и физички и симболичен дом на уметноста и културата. Иван доаѓаше со својата смиреност, но и со страст за литературата. Тогаш, книгите не беа само изданија – тие беа настани, причини за разговор и мостови кон нови светови.
„Големиот куфер“ беше дел од едицијата „Магма“, во која претходно беше објавена и мојата прва книга. Тоа чувство на припадност, на дел од нешто поголемо, е еден од најубавите спомени од тоа време. Иван, со својот топол и љубезен пристап, успеваше да инспирира не само преку своите зборови туку и преку своето присуство.
Куферот што го носиме: oд минатото до сегашноста
„Големиот куфер“ од Иван Додовски, негова прва прозна книга, е повеќе од збирка раскази – тоа е точка на пресврт во неговото книжевно патување. Додовски, веќе познат по неговите четири книги поезија, со ова дело направи важен чекор кон истражување на прозата. Неговите стихови, преведени на англиски, хрватски, албански, бугарски и романски јазик, веќе ја обележаа неговата поетска кариера, но со „Големиот куфер“ тој успеа да го прошири својот уметнички опсег.
Дваесет години по објавувањето на „Големиот куфер,“ Иван Додовски е етаблиран автор, научник и културен работник. Неговите дела, преведени на повеќе јазици, се дел од антологиите на современата македонска литература. Преку својата работа како претседател на Еуродрам, редовен професор и автор на бројни научни студии, тој го постави македонскиот културен израз на европската и светската мапа.
Иако „Големиот куфер“ останува негово единствено прозно дело, неговите раскази сведочат за литература што ги премостува границите меѓу личното и универзалното, помеѓу минатото и иднината. Ова дело, како и самиот куфер, го потсетува читателот на патувањето низ времето, оставајќи отворени врати за нови интерпретации.